“บัตร ประจำตัวประชาชน”  เป็นเอกสารที่ทางราชการออกให้เฉพาะผู้มีสัญชาติไทยเพื่อใช้พิสูจน์ทราบและ ยืนยันตัวบุคคลนับได้ว่าเป็นเอกสารที่มี เช่น  การใช้สิทธิเลือกตั้งการสมัครงาน  การติดต่อธุรกิจการค้า  การทำนิติกรรมสัญญา  และการติดต่อประสานงานกับส่วนราชการหรือภาคเอกชน นอกจากนั้นยังเป็นหลักฐานที่หน่วยงานต่าง ๆ  ใช้ตรวจสอบบุคคลเพื่อประกอบการออกหนังสือสำคัญต่าง ๆ เฉพาะด้าน เช่นบัตรประจำตัวผู้ป่วยของโรงพยาบาล   ใบอนุญาตขับรถ   หนังสือเดินทาง  หรือแม้แต่บัตรเครดิตประเภทต่างๆ  ที่นิยมใช้กันในวงการของสถาบันการเงิน  และการธนาคาร  ซึ่งหากไม่มีบัตรประจำตัวประชาชนแล้ว  ความ ยุ่งยากสับสนในการยืนยันตัวบุคคลย่อมเกิดขึ้นอีกทั้งจะส่งผลทำให้การติดต่อ ดำเนินการในเรื่องนั้น ๆ ไม่อาจดำเนินการไปได้ด้วยความสะดวกรวดเร็ว

“หนังสือเดินทางสำหรับราษฎร”: ต้นกำเนิดของบัตรประจำตัวประชาชน

หลัก ฐานทางประวัติศาสตร์ที่สามารถชี้ชัดได้ว่าคนไทยเริ่มมีการใช้หนังสือยืนยัน ตัวบุคคลปรากฎอยู่ใน   พระราชบัญญัติลักษณะปกครองท้องที่  พ.ศ. 2457  ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 5  โดยในมาตรา 90 บัญญัติว่า   “กรมการอำเภอเป็นพนักงานทำหนังสือเดินทางสำหรับราษฎรในท้องที่อำเภอนั้น  จะนำไปมาค้าขายในท้องที่อื่น” วัตถุประสงค์ของการออกหนังสือเดินทางรับรอง ราษฎรดังกล่าวเพื่อประโยชน์ของราษฎรโดยตรง  เพราะการมีหนังสือเดินทางของทางราชการไว้แสดงตัวบุคคลว่า ตัวเขาเป็น ใคร  มาจากแห่งหนตำบลใด   ย่อม ทำให้การเดินทางในต่างท้องที่เป็นไปด้วยความสะดวก และหากเจ้าหน้าที่เกิดความสงสัยขอตรวจค้นตัว ก็สามารถใช้หนังสือเดินทางที่ออกให้ เป็นหลักฐานยืนยันและพิสูจน์ได้ว่า  เป็นคนบริสุทธิ์ที่ทางราชการรับรองแล้วไม่ได้เป็นพวกมิจฉาชีพหรือพวกโจรแต่ อย่างใดหนังสือดังกล่าวจึงเป็นที่รู้จักกันแพร่หลายในสมัยนั้นและเหมาะสมกับ สภาพการเวลาของสังคมเมื่อประมาณ 80 ปีที่แล้ว  ความสำคัญของหนังสือเดินทางตามกฎหมายลักษณะปกครองท้องที่ จึงไม่แตกต่างไปจากความสำคัญของบัตรประจำตัวประชาชนในปัจจุบัน ด้วยเหตุนี้จึงอาจกล่าวได้ว่าต้นกำเนิดของบัตรประจำตัวประชาชนมีที่มาจาก หนังสือเดินทางสำหรับราษฎร   เพื่อใช้เดินทางไปท้องที่ที่อื่นสำหรับการค้าขายติดต่อกันโดยมีกรมการ อำเภอ(หรือนายอำเภอปัจจุบัน) เป็นพนักงานทำหนังสือดังกล่าว

พระราชบัญญัติบัตรประจำตัวประชาชน พุทธศักราช 2486 : กฎหมายว่าด้วยบัตรประจำตัวประชาชนฉบับแรกของไทย

ผล ของการออกหนังสือเดินทางสำหรับราษฎรตาม พ.ร.บ. ลักษณะปกครองท้องที่ พ.ศ.2457  ทำให้ทางราชการเห็นความจำเป็นที่จะต้องทำเอกสารเป็นหลักฐาน เพื่อแสดงว่าใครคือใคร  อยู่ที่ไหน  รูปพรรณเป็นอย่างไร  เพื่อ ประโยชน์ในการปกครองท้องที่และการควบคุมราษฏรของทางราชการรวมทั้งประชาชนก็ จะได้ประโยชน์ในการติดต่อซึ่งกันและกันโดยเฉพาะการทำมาค้าขาย ดังนั้นในปี พ.ศ. 2486 รัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล รัชกาลที่8  รัฐบาลโดยการนำของจอมพลป.พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรี  ได้เสนอออกกฎหมาย ว่าด้วยบัตรประจำตัวประชาชนขึ้นมาบังคับใช้เป็นการเฉพาะครั้งแรก  เรียก ว่า “พระราชบัญญัติ บัตรประจำตัวประชาชน พุทธศักราช 2486″นับเป็นกฏหมายฉบับแรกที่เกี่ยวกับการจัดทำบัตรประจำตัวประชาชนให้แก่คน ไทย  แต่ประกาศและบังคับใช้เฉพาะราษฎรในจังหวัดสองจังหวัดเท่านั้น คือ  จังหวัดพระนคร  และจังหวัดธนบุรี  (กรุงเทพมหานครในปัจจุบัน)

บัตร ประจำตัวประชาชนรุ่นแรก  มีลักษณะเป็นบัตรรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า  พับเป็น 4 ตอนคล้ายบัตรยืมหนังสือของห้องสมุดมีทั้งหมด 8 หน้า  แต่ละตอนกว้าง 4 นิ้ว ยาว 3 นิ้ว ตัวบัตรใช้ได้ทั้ง2ด้านด้านหน้า(ปกหน้า)   จะมีรูปครุฑและคำว่า  “บัตรประจำตัวประชาชน” พร้อมเลขทะเบียนที่ออกบัตร  ด้านหลัง (ปกหลัง) เป็นคำเตือนสำหรับผู้ถือบัตร  ให้ระลึกถึงหน้าที่ที่ต้องปฏิบัติตามกฎหมายว่าด้วยบัตรประจำตัวประชาชนอาทิ เช่น  ต้อง พกบัตรติดตัวและแสดงต่อเจ้าหน้าที่ได้เสมอต้องขอเปลี่ยนบัตรเมื่อบัตรหมด อายุต้องแจ้งขอแก้ไขเปลี่ยนแปลงรายการในบัตรเมื่อมีการเปลี่ยนชื่อตัว ชื่อสกุล หรือที่อยู่   เป็นต้น

ในแต่ละหน้าต่อมาจะมีการบอกลำดับเลขไว้ดังนี้

หน้าที่ 1   ระบุข้อความว่า  เลขทะเบียนที่ออกบัตร  วันที่ออกบัตรออกให้ ณ ที่อำเภอ จังหวัด พร้อมปิดรูปถ่ายของผู้ถือบัตรนาด 2 นิ้ว และมีลายมือผู้ถือบัตรและลาย พิมพ์นิ้วหัวแม่มือขวา

หน้าที่ 2   เป็นข้อมูลส่วนตัวของผู้ถือบัตร  ได้แก่  ชื่อตัว  ชื่อรอง  ชื่อสกุล   วันเดือน ปีเกิด อายุ  ตำหนิแผลเป็น รูปพรรณเชื้อชาติ   สัญชาติ  ชื่อบิดา   มารดา  ชื่อภริยา หรือ สามี

หน้าที่ 3   เป็นข้อมูลทางทะเบียนราษฎร  ได้แก่   ที่เกิด บ้านเลขที่ ตำบล อำเภอ จังหวัดประเทศที่อยู่บ้านเลขที่ ถนนหมู่บ้าน ตำบลอำเภอ  จังหวัดอาชีพ  และมีตราประจำตำแหน่งพนักงานเจ้าหน้าที่

หน้าที่ 4 – 6  มีไว้สำหรับเจ้าหน้าที่เพื่อบันทึกการเปลี่ยนแปลงรายการของผู้ถือบัตรลักษณะ พื้นบัตร   เป็นสีฟ้าอมเขียว มีลายเทพพนมตลอดใบ   ด้านหน้าและด้านหลัง  ในแต่ละหน้าจะมีรูปแผนที่ประเทศไทย และรูปเรือสุพรรณหงส์กับวัดอรุณราชวราราม   เด่นเป็นสง่าอยู่ตรงกลางรูปประเทศไทย  บัตรประจำตัวประชาชนตามพระราชบัญญัติ ฉบับนี้  มีอายุการใช้ 10 ปี เมื่อบัตรหมดอายุแล้ว  ต้องทำคำร้องขอปลี่ยนบัตรโดยเสียค่าธรรมเนียมไม่เกิน 25 สตางค์   ส่วนบุคคลซึ่งจะต้องมีบัตรตามกฎหมาย   คือ ผู้ที่มีอายุตั้งแต่ 16 ปีบริบูรณ์จนถึง  70 ปีบริบูรณ์ และกำหนดให้ยื่นคำร้อง ภายใน 60 วัน นับแต่วันที่ผู้นั้นต้องมีบัตรตามพระราชบัญญัตินี้พระราชบัญญัติบัตรประจำ ตัวประชาชน พุทธศักราช 2505:  กฎหมายที่บังคับให้คนไทยทั่วประเทศต้องมีบัตรความ เปลี่ยนแปลงของบ้านเมืองโดยเฉพาะความเจริญของภูมิภาคส่งผลให้ราชการ และประชาชนคนไทยต้องปรับตัวและ ปรับวิถีทางของความเป็นอยู่ให้สอดคล้องกับความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น การติดต่อทางสังคมและเศรษฐกิจของประชาชนก็เปิดกว้างขวางขึ้น บัตรประจำตัว ประชาชนรุ่นแรก  มีจุดอ่อนในด้านการพกพา  ทั้งนี้เนื่องจากมีลักษณะใหญ่เกินไป  ทำให้เกิดความไม่สะดวก ต่อผู้ใช้ที่จะต้องนำพกพาติดตัวไปด้วยเสมอ ประกอบกับลักษณะของบัตร หลักการ   และวิธีการทางกฎหมายในเรื่องการจัดทำบัตรประจำตัวประชาชนก็ล้าสมัยรัฐบาลใน สมัย  จอมพลสฤษดิ์  ธนรัช ต์ เป็นนายกรัฐมนตรี จึงได้มอบหมายให้กระทรวงมหาดไทยปรับปรุงกฎหมาย ว่าด้วยบัตรประจำตัวประชาชนให้เหมาะสมยิ่งขึ้นและให้สามารถบังคับใช้กับ ประชาชนคนไทยทั่วประเทศในที่สุดจึงได้ออก   “พ.ร.บ.   บัตรประจำตัวประชาชน พ.ศ. 2505” ซึ่งให้บังคับตั้งแต่วันที่ 1 มกราคม 2506 เป็นต้นมาโดยการออกบัตรจะมี  “กรมการปกครอง” เป็นหน่วยงานรับผิดชอบในการออกบัตรประจำตัวประชาชนทั่วประเทศ สาะระสำคัญที่ แตกต่างไปฉบับปี พ.ศ. 2486  มีหลายประการ  อาทิ เช่น  กำหนดไว้อย่างชัดเจนว่า ผู้ที่ต้องมีบัตรต้องเป็นผู้มีสัญชาติไทย  อายุระหว่าง 17 ปีบริบูรณ์  แต่ไม่เกิน 70 ปีบริบูรณ์ บัตรมีอายุ 6 ปี กำหนดค่าธรรมเนียมในการออกบัตรหรือเปลี่ยนบัตร ไว้ฉบับละ 5 บาท  และให้ยกเลิกบัตรประจำตัวประชาชนรุ่นแรก เปลี่ยนมาใช้บัตรรุ่นใหม่แทน

ลักษณะ ของบัตรรุ่นที่สองเป็นบัตรรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า   ขนาดกว้าง 6 เซ็นติเมตร ยาว 9 เซ็นติเมตร  ด้านหน้าเป็นรูปตราครุฑอยู่ตรงกลาง   มีข้อความ  “สำนักงานทะเบียนบัตรประจำตัวประชาชนกระทรวงมหาดไทย”     วันที่ออกบัตรและวันบัตรหมดอายุด้านหลังจะเป็นรายการของผู้ถือบัตร  ประกอบด้วย  รูป ถ่ายที่มีเส้นบอกส่วนสูงเป็นนิ้วฟุต ใต้รูปจะมีเลขและคัวอักษรแสดงถึงอำเภอที่ออกบัตรและเลขทะเบียนบัตรและตรา ประจำตำแหน่งเจ้าพนักงานออกบัตร  ปรากฎอยู่ทางด้านซ้าย  ส่วนด้านขวาจะมีชื่อตัวชื่อสกุล  วันเดือนปีเกิด  อายุ  ที่อยู่  และลายมือชื่อเจ้าพนักงานออกบัตร

บัตรประจำตัวประชาชนรุ่นที่สองนี้ เป็นบัตรรูปขาว-ดำ  รายการผู้ถือบัตรพิมพ์ด้วยเครื่องพิมพ์ดีดธรรมดา  คนไทยได้ทำบัตรรุ่นนี้ ตั้งแต่ปี 2506  จนถึงสิ้นปี 2530  รวม 24 ปี ประมาณไม่ต่ำกว่า 100 ล้านบัตรจึงเป็นที่รู้จักและแพร่หลายของคนไทยในช่วง ระหว่างปีดังกล่าว

พระราชบัญญัติบัตรประจำตัวประชาชน พุทธศักราช 2526 : กฎหมายฉบับปัจจุบัน

พ.ร.บ. บัตรประจำตัวประชาชน พ.ศ. 2505  ใช้บังคับได้ประมาณ 21 ปีพบจุดอ่อนหลายประการข้อสำคัญคืออายุของผู้ที่จะต้องมีบัตรที่กำหนด ไว้17ปีบริบูรณ์  ไม่ สัมพันธ์กับกฎหมายคุ้มครองแรงงานประกอบกับกฎหมายฉบับนี้กำหนดการให้นับอายุ ตามปีพุทธศักราช ทำให้จำนวนประชาชนผู้ขอยื่นคำขอมีบัตรประจำตัวประชาชน  จะมายื่นทำบัตรกันมากในช่วงตั้งแต่วันที่ 1มกราคมจนถึงสิ้นเดือนกุมภาพันธ์ของทุกปี  ปัญหาทางข้อกฎหมายทำให้เจ้าหน้าที่ไม่สามารถให้บริการประชาชนได้อย่างทั่ว ถึง  ในสมัยรัฐบาลที่มี  พลเอกเปรม  ติณสูลานนท์ เป็นนายกรัฐมนตรีจึงได้ยกเลิก  พ.ร.บ. บัตรประจำตัวประชาชน พ.ศ. 2505 และตรา “พ.ร.บ.บัตรประจำตัวประชาชน พ.ศ. 2526” ขึ้นใช้บังคับแทน  โดยมีผลตั้งแต่วันที่ 21 เมษายน 2526 เป็นต้นมาจนถึงปัจจุบัน กฎหมายฉบับนี้ มีข้อเด่นในเรื่องการปรับปรุงจุดอ่อนของกฎหมายฉบับก่อน ได้แก่  การ ลดอายุของผู้ที่จะต้องขอมีบัตรจาก17 ปีบริบูรณ์ เป็น15ปีบริบูรณ์เพื่อให้สอดคล้องกับกฎหมายคุ้มครองแรงงานการนับอายุผู้ขอมี บัตร15ปีบริบูรณ์ให้นับชนวันเดือนปีเกิดของแต่ละบุคคล ซึ่งเป็นการนับอายุตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์   นอกจากนั้น  ได้ ขยายระยะเวลาการขอมีบัตรเพิ่มขึ้นจากเดิมที่กำหนดไว้ 60 วัน เป็น 90 วัน กำหนดให้บัตรที่ยังใช้ได้ในวันที่ผู้ถือบัตรมีอายุครบ70ปีบริบูรณ์   สามารถใช้ได้ต่อไปจนกว่าผู้ถือบัตรจะเสียชีวิต  กำหนดลักษณะความผิดเกี่ยวกับบัตรและบทลงโทษเพิ่มขึ้น  และไม่เก็บค่าธรรมเนียมในการขอมีบัตรครั้งแรกหรือขอมีบัตรใหม่เมื่อบัตรเดิม หมดอายุ การเปลี่ยนแปลงพ.ร.บ.บัตรประจำตัวประชาชนในครั้งนี้มิได้ส่งผลให้ เกิดการเปลี่ยนแปลงรูปแบบ  และลักษณะของบัตรประจำตัวประชาชนแต่อย่างใด  ลักษณะของบัตรยังคงเหมือนเดิมทุกประการ

บัตร ประจำตัวประชาชนรุ่นที่ 3 : การนำคอมพิวเตอร์มาใช้ในการผลิตบัตร ความเปลี่ยนแปลงของสถานการณ์โลกในเชิงความสัมพันธ์ระหว่างประเทศสูง ขึ้น ทั้งประเทศค่ายเสรีประชาธิปไตย  ค่ายสังคมนิยม   คอมมิวนิสต์  และค่ายประเทศที่สาม  ทำใหมีบุคคลต่างด้าวเข้ามาอยู่ในประเทศไทยเพิ่มมากขึ้น   ทั้ง ในลักษณะของผู้เข้าเมืองโดยถูกต้องตามกฎหมายและผู้อพยพหลบหนีเข้าเมืองโดยมิ ชอบ ความต้องการบัตรประจำตัวประชาชนในหมู่ของคนต่างด้าวเพื่อให้สามารถใช้ชีวิต อยู่ในประเทศไทยได้เยี่ยงคนไทย  ก่อให้เกิดปัญหาการปลอมแปลงบัตรประจำตัวประชาชนระบาดอย่างหนักนอกจากนี้ตัว แปรทางด้านเทคโนโลยีคอมพิวเตอร์เริ่มเข้ามามีบทบาทในภาคเอกชนและราชการไทย   สิ่งเหล่านี้เป็นเครื่องกระตุ้นให้มีการเรียกร้องปรับปรุงรูปโฉมของบัตร ประจำตัวประชาชนให้สวยงาม   ก้าวหน้า ทันสมัย  และสามารถป้องกันการปลอมแปลงได้มากขึ้น ด้วยเหตุนี้  คณะรัฐมนตรีในสมัยรัฐบาลพลเอกเปรม ติณสูลานนท์ เป็นนายกรัฐมนตรี  จึงได้มีมติเมื่อวันที่30 เมษายน 2529เห็นชอบโครงการปรับปรุงระบบการผลิตบัตรประจำตัวประชาชนด้วยระบบ คอมพิวเตอร์   ตามที่กระทรวงมหาดไทยเสนอ   และอนุมัติให้ดำเนินการได้ซึ่งมติคณะรัฐมนตรีดังกล่าว  เป็นจุดเริ่มต้นของการพลิกโฉมหน้าของบัตรประจำตัวประชาชน  มาสู่รูปแบบใหม่เป็นบัตรรุ่นที่ 3

บัตรประจำตัวประชาชนรุ่นที่ 3 นี้ ลักษณะบัตรเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าขนาดกว้าง 5.4 เซ็นติเมตร ยาว 8.4 เซ็นติเมตร  ตัวบัตรจะเป็นสีขาวและมีลายพื้นเป็นเส้นสีฟ้าทั่วบัตรทั้งสองด้าน   ด้านหน้าของบัตรมีรูปครุฑอยู่ตรงกลาง  มีตัวอักษรคำว่า “บัตรประจำตัวประชาชน”  <อยู่ด้านบนครุฑคำว่า  “กรมการปกครอง”  อยู่ด้านซ้าย  คำว่า “กระทรวงมหาดไทย”  อยู่ด้านขวา   ส่วนด้านล่างครุฑมีลายมือชื่อเจ้าพนักงานผู้ออกบัตรและตราประจำ ตำแหน่ง สำหรับด้านหลังของบัตรแถวบนสุดจะมีเลขประจำตัว13หลักซึ่งเป็นเลขชุด เดียวกับที่ปรากฎในทะเบียนบ้าน  ถัดมาจะมีเลข 8 หลัก  ซึ่งเลข 2 หลักแรกบ่งบอกถึงรอบของการออกบัตร  ส่วนเลข 6 หลักต่อมาหมายถึงลำดับที่ของการทำบัตร  ถัดลงมาด้านซ้ายจะมีรูปถ่ายของผู้ถือบัตรเป็นรูปสีธรรมชาติ   โดยมีเส้นแสดงส่วนสูงเป็นเซ็นติเมตร ส่วนด้านขวาจะมีรายการของผู้ถือบัตร  ประกอบด้วย ชื่อตัว  ชื่อสกุล  วันเดือนปีเกิด  วันออกบัตร  วันบัตรหมดอายุ และที่อยู่  ลักษณะที่พัฒนาซึ่งถือว่าเป็นจุดเด่นของบัตรรุ่นนี้  คือรูปถ่ายผู้ถือบัตรเป็นรูปสี  พิมพ์รายการผู้ถือบัตรด้วยเครื่องคอมพิวเตอร์ขนาดใหญ่   มีการป้องกันการปลอมแปลงด้วยการเคลือบวัสดุป้องกันการปลอมแปลงชนิดพิเศษ  มีลายสัญญลักษณ์รูปสิงห์  และคำว่า”กรมการปกครอง”  ฝังอยู่ในเนื้อวัสดุไม่สามารถมองเห็นได้ชัดด้วยตาเปล่า   การจัดเก็บข้อมูลผู้ทำบัตรและการตรวจสอบรายการบัตรเดิมถูกดำเนินการในรูปของ ฐานข้อมูลด้วยระบบคอมพิวเตอร์  บัตรประจำตัวประชาชนระบบนี้   เริ่มใช้ตั้งแต่วันที่ 1 มกราคม 2531 เป็นต้นมา จนถึงปัจจุบัน

บัตรประจำตัวประชาชนรุ่นที่ 4: บัตรประจำตัวประชาชนไฮเทค

การ พัฒนาระบบการจัดทำบัตรประจำตัวประชาชน  มิได้หยุดนิ่งแค่บัตรรุ่นที่สามเท่านั้น  ความ ก้าวหน้าของเทคโนโลยีคอมพิวเตอร์ในยุคโลกาภิวัฒน์ประกอบกับความสมบูรณ์ของ ระบบฐานข้อมูลทะเบียนบัตรประจำตัวประชาชนและแรงผลักดันในเรื่องการให้บริการ ประชาชน  ก่อให้เกิดความคิดในการเปลี่ยนแปลงระบบการจัดทำบัตรประจำตัวประชาชนให้ทัน สมัย  ทัดเทียมกับนานาอารยประเทศ กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย  ได้เสนอ  “โครงการจัดทำระบบการให้บริการประชาชนทางด้านการทะเบียนและบัตรด้วยระบบ คอมพิวเตอร์ฯ”  โดยเป้าหมายหลักที่จะนำระบบคอมพิวเตอร์มาใช้ในการออกบัตรประจำตัวประชาชน อย่างสมบูรณ์แบบทั้งระบบเปลี่ยนแปลงรูปโฉมของบัตรให้ทันสมัย      และเพื่อเป็นการปรับปรุงระบบการให้บริการประชาชน  ให้สะดวก  รวดเร็ว และถูกต้องทั้งนี้การผลิตบัตรจะกระจายไปถึงสำนักทะเบียนแต่ละแห่ง   ประชาชนที่มาทำบัตร สามารถรอรับบัตรได้ทันทีด้วยความรวดเร็ว  ภายในวันที่ติดต่อขอทำบัตร  โดยไม่จำเป็นต้องใช้ใบรับ บ.ป.2 หรือใบเหลืองอีกต่อไป โครงการดังกล่าวได้รับความเห็นชอบจากคณะรัฐมนตรีเมื่อ วันที่ 27 มิถุนายน 2538 หลังจากติดตั้งระบบและให้บริการด้านทะเบียนราษฎรแล้ว  กรมการปกครองจึงสามารถเปิดระบบให้บริการจัดทำบัตรประจำตัวประชาชนแบบใหม่ เป็นครั้งแรก  ณที่ว่าการอำเภอเมืองปทุมธานี  และกรุงเทพมหานคร  โดยถือปฐมฤกษ์ในวันที่ 5 ธันวาคม 2539  เพื่อเป็นสิริมงคลในวโรกาสฉลองปีกาญจนาภิเษกและเฉลิมพระชนมพรรษา  พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชมหาราช ในด้านกฎหมายนั้น  ยังคงใช้ พ.ร.บ.  บัตรประจำตัวประชาชนพ.ศ. 2526 เพื่อบริการประชาชนในการขอทำบัตรในกรณีต่างๆ สิ่งที่เพิ่มขึ้นมาเพื่อรองรับการจัดทำบัตรระบบใหม่     ได้แก่  การออกกฎกระทรวง  กำหนดลักษณะของบัตร  และการประกาศกำหนดพื้นที่ที่จะดำเนินการเท่านั้น

ลักษณะของบัตรรุ่นใหม่นี้มีดังนี้

1.ลักษณะ ของบัตร ตัวบัตรทำด้วยพลาสติก มีความยืดหยุ่นและแข็งแรงขนาดมาตรฐานสากล  (ISO) กว้าง 5.4 เซ็นติ-เมตร ยาว 8.6 เซ็นติเมตร หนา 0.76 มิลลิเมตร  พื้นบัตรทั้งสองด้านเป็นสีขาว มีลายสีฟ้า

2.ด้านหน้าของบัตร มีรูปถ่ายเจ้าของบัตร  พร้อมรายการเกี่ยวกับประวัติของเจ้าของบัตร  ได้แก่เลขประจำตัวประชาชน  13หลัก  ชื่อตัว  ชื่อสกุล  วันเดือนปีเกิด ที่อยู่ตามทะเบียนบ้าน   หมู่โลหิต  วันที่ออกบัตร  วันที่บัตรหมดอายุ  และมีลายมือชื่อเจ้าพนักงานผู้ออกบัตร

3. ด้านหลังของบัตร  มีคำว่า “บัตรประจำตัวประชาชน กรมการปกครอง  กระทรวงมหาดไทย”รูปครุฑ และแถบแม่เหล็ก  สำหรับบันทึกข้อมูลของเจ้าของบัตร   นอกจากนี้จะมีรหัสกำกับบัตร  ซึ่งเป็นชุดของตัวเลขผสมตัวอักษร  เพื่อควบคุมกำกับการออกบัตรของแต่ละสำนักทะเบียนด้วย

บัตรรุ่นใหม่ นี้   เรียกกันว่า”บัตรประจำตัวประชาชนไฮเทค”  เนื่องจากทุกขั้นตอนตั้งแต่การพิมพ์คำขอมีบัตร  รายการบุคคลของผู้ขอมีบัตร  ซึ่งรวมถึงภาพใบหน้า การลงลายมือชื่อของเจ้าพนักงานออกบัตร และการตรวจสอบหลักฐานรายการบัตรเดิมดำเนิน การด้วยระบบคอมพิวเตอร์ทั้งสิ้น     การให้บริการจัดทำบัตรระบบใหม่ด้วยคอมพิวเตอร์นั้น  จะดำเนินการในรูปแบบของการตั้งศูนย์คอมพิวเตอร์ภาค จำนวน 9 ภาค เพื่อควบคุมและดูแลระบบการดำเนินงานของสำนักทะเบียนทุกแห่งทั่วประเทศ  ซึ่งตามโครงการฯ กำหนดเริ่มดำเนินการตั้งแต่ปี2539-2544   โดยมีแผนปฏิบัติการขยายเขตให้บริการ ดังนี้

–  5 ธันวาคม 2539 ได้เปิดบริการแล้วที่   อำเภอเมืองปทุมธานี  และ กรุงเทพมหานครทุกเขต

– ประมาณเดือน เมษายน 2540  จะเริ่มเปิดระบบให้บริการเพิ่มอีก 4 จังหวัด  ได้แก่  ชลบุรี  นครราชสีมาเชียงใหม่  และสงขลา

-ประมาณเดือนธันวาคม2540  บริการเพิ่มอีก4จังหวัด ได้แก่ จังหวัดนครปฐม  อุดรธานี  พิษณุโลกและสุราษฎร์ธานี

-ปีพ.ศ.2541-2544  จะดำเนินการเพิ่มใน67จังหวัดที่เหลือทั่วประเทศ  การขยายบริการเป็นการดำเนินการภายใต้งบประมาณที่ได้รับอนุมัติ

บทสรุป

ตั้งแต่ เริ่มมีการประกาศใช้พระราชบัญญัติบัตรประจำตัวประชาชนฉบับแรกปีพ.ศ.2486   จนถึงฉบับปัจจุบัน  ซึ่งเป็นฉบับที่สาม  ในปีพ.ศ.2526 ประชาชนคนไทยมีบัตรประจำตัวประชาชนใช้มาแล้ว 4 รุ่นดังนี

บัตรรุ่น แรก    มีลักษณะคล้ายแผ่นพับขนาดเล็ก 4 ตอน   มีทั้งหมด 8 หน้า เริ่มใช้ตั้งแต่ปีพ.ศ.2486จนถึงสิ้นปีพ.ศ.2505  ออกให้เฉพาะประชาชนในพื้นที่จังหวัดกรุงเทพและธนบุรี(กรุงเทพมหานครใน ปัจจุบัน)

บัตรรุ่นที่สอง   มีลักษณะสี่เหลี่ยมผืนผ้า   ขนาดพกพาติดตัวได้ สะดวกมี 2 ด้าน  รูปถ่ายผู้ถือบัตรเป็นรูปขาว-ดำ พิมพ์รายการผู้ถือบัตรด้วยเครื่องพิมพ์ดีดธรรมดา  และเคลือบด้วยพลาสติกใส  เริ่มใช้ตั้งแต่ต้นปีพ.ศ.2506  จนถึงสิ้นปี  พ.ศ.2536รวมทั้งสิ้น 30 ปี

บัตร รุ่นที่สาม มีลักษณะคล้ายกับบัตรรุ่นที่สอง  จุดแตกต่างคือรูปถ่ายผู้ถือบัตรเป็นรูปสีธรรมชาติ   พิมพ์รายการผู้ถือบัตรด้วยเครื่องคอมพิวเตอร์ขนาดใหญ่และเคลือบด้วยวัสดุ ป้องกันการปลอมแปลงชนิดพิเศษ  เริ่ม ใช้ตั้งแต่วันที่1มกราคม2531เป็นต้นมาจนถึงปัจจุบันขณะนี้ยังให้บริการทั่ว ประเทศยกเว้นเขตท้องที่ซึ่งเปิดให้บริการทำบัตรรุ่นที่สี่

บัตรรุ่น ที่สี่       มีลักษณะคล้ายบัตรเครดิตมีแถบแม่เหล็กบันทึกข้อมูลเจ้าของบัตร  และผลิตด้วยคอมพิวเตอร์ทั้งระบบรายการใหม่ที่เพิ่มเติมขึ้นมาในบัตรรุ่นนี้ คือ   การระบุหมู่โลหิต  เพื่อประโยชน์ในเรื่องคลังข้อมูลแหล่งโลหิตของสภากาชาดไทยบัตรรุ่นนี้  <เริ่มทยอยใช้เป็นครั้งแรกตั้งแต่วันที่5ธันวาคม2539  ในเขตท้องที่อำเภอเมืองปทุมธานี  และกรุงเทพมหานคร  และจะขยายการบริการเพิ่มขึ้นตามลำดับ